ՍԱՐԵՐԻ ՍՈԽԱԿԸ

Մեր երկրում, որտեղ սարերի կատարները խոյանում են ամպերից վեր, ապրել է Սարերի Սոխակ անունով մի աղջիկ: Նա աւելի լաւ է երգել, քան սարերի սոխակը:

Ամէն առաւօտ, հէնց որ արեւը ոսկեզօծել է լեռների կատարները, նա կուժը ուսին դրած գնացել է աղբիւրը՝ ջրի: Իջել է լերան կատարից ու երգել: Երգել է այնպէս թեթեւ, ինչպէս ծիծեռնակը, դայլայլել է՝ ինչպէս սոխակը: Նրա ձայնից լռել են գետակները, խաղաղուել են նրանց ալիքները, հովը մնացել է ծառերի կատարներին: Հողի մշակները ձայնակցել են այդ երգին, եւ նրանց ձեռքերը աւելի արագ են շարժուել. թեթեւ է թուացել ամենածանր աշխատանքը:

Սարերի Սոխակն իրեն անսահման երջանիկ է զգացել, որ իր երգը ուրախութիւն է պատճառել մարդկանց. թեթեւացրել է նրանց աշխատանքը, ու նա սկսել է աւելի շատ երգել: Երգել է աշնան ոսկի օրերին, երբ հաւաքել են խաղողն ու թուզը, երգել է իր ճախարակի մօտ, երբ ձիւնախառն բուքը ծեծել է խրճիթի լուսամուտը, երգել է գարնանը՝ իր ծամերին ծաղիկներ հիւսելով, երգել է, երբ կարկուտը զարկել, կամ արեւը այրել է արտերը, եւ մարդիկ ապրել են կարիքի մէջ...  Սպիտակամազ ծերունիները յարգանքով գլուխ են խոնարհել իրենց լեռների երգչուհուն, պատանիները ծաղիկներ ու վարդեր են շաղ տուել նրա խրճիթի շուրջը, իսկ աղջիկները նրան համարել են իրենց մեծ քոյրը:

Այսպէս հանգիստ ու երջանիկ ապրել է լեռների աղջիկը: Երբ բոլորում է նրա տասնութ տարին, այլեւս լեռներում չի հնչում Սարերի Սոխակի երգը: Ահեղ ու դաժան խանը յարձակւում է նրա երկրի վրայ...

-Ամենակարող տէ՛ր,- դիմում է վեզիրը խանին,- բարձր լեռների աղջիկը, որին դուք հրամայել էք բերել պալատ, պատրաստ է ձեզ ծառայելու:

Խանը բարձրացնում է գլուխը, հրամայում է.

-Բերէ՛ք:

Դուռը բացւում է, ներս է մտնում լեռների աղջիկը՝ շրջապատուած պահակներով: Նրա աչքերի մէջ փայլատակում է ըմբոստութեան եւ ատելութեան հուրը:

-Երգի՛ր,- ասում է խանը,- ես ուզում եմ լսել քո ձայնը:- Ու կռթնելով բարձին, չխկացում է թազպէհի հատիկները:

Աղջիկը լուռ է:

- Ես առատ եմ վարձատրում այն ծառաներին, որոնք հնազանդօրէն կատարում են իրենց տիրոջ հրամանը:- Այս ասելով նա մի բուռ ադամանդ է շպրտում աղջկայ ոտքերի տակ:

-Ո՛չ, խա՛ն, մեր լեռների ձիւնը աւելի շողշողուն է, քան քո ադամանդը: Ես մեր լեռներն եմ ուզում...

Խանը մռայլւում է:

-Ես քեզ ոսկի կը տամ, երգի՛ր:

-Քո ոսկին չեմ համեմատի մեր ոսկի արտերի հետ: Ես մեր արտերն եմ ուզում:

-Քեզ կը տամ իմ գանձարանի հնչուն արծաթը, երգի՛ր,- զսպուած զայրոյթով ասում է խանը, տեսնելով որ յամառ աղջիկը չի կատարում իր հրամանը:

-Իմ խրճիթի մօտով անցնող առուի քչքչոցն աւելի լաւ է քան քո հնչուն արծաթը, ես մեր գետերն եմ ուզում, մեր աղբիւրները:

-Ես կը ստիպեմ որ երգես,- մռնչում է խանը եւ նշան է անում որ կանչեն դահճին:

Ներս է մտնում դահիճն արնագոյն շորերով ու մտրակով տաղում է աղջկայ ուսը: Զարկում է երկրորդ, երրորդ անգամ: Աղջիկն ընկնում է:

-Դէ՛, երգի՛ր, երգի՛ր, յանդուգն ստրկուհի:

Յամառօրէն լռում է Սարերի Սոխակը: Խանի հրամանով դիմում են ամենասարսափելի միջոցներին, բայց աղջկայ ամուր սեղմուած շուրթերը չեն շարժւում:

Խանն աւելի է կատաղում: Նա նոր միջոցներ է հնարում անդրդուելի ստրկուհուն հնազանդեցնելու համար:

-Լսի՛ր,- ասում է նա, նայելով աղջկայ մահուան մշուշով պարուրուած աչքերին,- ես կը հրամայեմ կրակի տալ քո երկրի ոսկեգոյն արտերը, ես կը հրամայեմ չորացնել նրա գետերն ու աղբիւրները, մոխիր դարձնել խրճիթները, եթէ դու չերգես, եթէ դու չկատարես իմ հրամանը:

Այդ ժամանակ աղջիկը ելնում է տեղից: Նա օրհասական հայեացքով նայում է խանին ու երգում: Նրա ձայնից աւազանում յուզւում է ջուրը, օրօրւում են չինարները, ցնցւում է արքայական գահաւորակը: Երգում է լեռնուհին հպարտ ու գեղեցիկ: Նրա երգը կռուի եւ յաղթանակի կոչ էր:

-Լռի՛ր, լռի՛ր, պիղծ,- կատաղած գոռում է խանը եւ սրով ծակում ըմբոստ աղջկայ թիկունքը: Արիւնը դուրս է յորդում վէրքից, երերալով ընկնում է նա, բայց շրթունքները շարունակում են շարժուել: Թւում է թէ աշխարհում ոչ մի ուժ չի կարող լռեցնել նրա երգը:

-Ցա՛ծ նետել աշտարակից,- հրամայում է խանը:

Դահիճները տանում են աղջկան:

Նա հազիւ քայլում է: Արիւնը ծորում է վէրքից, բայց նա շարունակում է երգել: Հեռւում յանկարծ փայլում են հայրենի երկրի ձիւնածածկ սարերը: Նա նայում է այդ հարազատ լեռներին, ու նրա ձայնը հնչում է աւելի բարձր, աւելի զուարթ: Իսկ երբ հասնում է մահուան աշտարակի կատարը, նրա ձայնը հնչում է առաւել ուժգին:

Դահիճը նրան հրում է ներքեւ:

Բարձրանում է լեռների աղջկայ սպիտակ քօղը, ու նա սահում է դէպի անդունդը: Մի վայրկեան նրա աչքերի առաջ նորից փայլում են հարազատ լեռների սպիտակ կատարները: Թնդում է վերջին պարզ հնչիւնը Սարերի Սոխակի շուրթերից, ու նրա մարմինը զարնուելով քարերին, ջախջախւում է:

Բայց նրա երգը քամին տանում է հեռուները: Նրա երգը մտնում է հողագործի ու ջուլհակի խրճիթը, հնչում է դարբնի հնոցի մօտ: Նրա խիզախութեան մասին լսելով վառւում են երիտասարդների սրտերը, նրանց աչքերից ատելութեան կրակ է ցայտում: Կին ու տղամարդ սուր ու թուր են վերցնում: Նոյնիսկ նրանք, որոնք գլխահակ տարել էին ստրկական կեանքի ծանր լուծը, զէնք են առնում ու խմբերով գալիս: Բարձր լեռների երկիրը քշում է դաժան խանին, փոշի դարձնում մահուան աշտարակը: Նորից արթնանում է կեանքը լեռնաշխարհում: Կարմիր կակաչներ են բացւում այնտեղ, ուր Սարերի Սոխակի երգը ընդմիշտ լռել էր:

Սուրէն  Այվազեան