ՍԵՒԱՆԱՅ ԼԻՃԸ

Սեւանայ Լիճն ընկած է բարձր լեռների գոգաւորութեան մէջ:

Ջինջ է Սեւանը անամպ օրերին: Նայողին այնպէս է թւում թէ երկնի լազուրից մի կտոր պոկուել ընկել է այդ լեռների գոգը՝ նրանց խիստ տեսքը մեղմելու համար:

Իսկ նրան շրջապատող լեռները կարծես հեքիաթային հսկաներ լինեն, որ ուս ուսի շուրջպար են բռներ ու հէնց պարի ժամանակ էլ քարացել են:

Մի տեղ այդ հսկաներից երկուսը կարծես ուշացել են ուսերն իրար կպցնել եւ այդպէս էլ քար կտրել՝ իրենց միջեւ թողնելով մի բացուածք: Այդ բացուածքով է դարեր շարունակ հոսում Հրազդանը:

Հայաստանի ճարտարագէտները փոխեցին Հրազդանի դարաւոր հունը եւ նրան ստիպեցին գնալ այնտեղ, ուր ցանկանում է մեր ժողովուրդը: Այժմ Հրազդանը դուրս է գալիս լճի մի այլ մասից, մտնում է լերան ընդերքը, հոսում մթին փապուղիներով, ապա լոյս աշխարք ելնելով՝ շտապում է դէպի Արարատեան հովտի ջրապապակ այգիներն ու դաշտերը, գնում է կեանք տալու երբեմնի անապատներին: Բայց մինչեւ հանրային ցանքերին ու այգիներին հասնելը, ահռելի թափով նա ցած է իջնում լեռնալանջերին մեկնուած լայնաբերան խողովակներով, ձորերում տինամոմեքենաներ է աշխատեցնում եւ ելեկտրական հզօր ուժի վերածուած՝ պղնձեայ լարերով գնում է շարժման մէջ դնելու մեր Հայրենիքի գործարաններն ու հանքերը:

Ահա մենք Երեւանի կողմից մօտենում ենք լճին եւ զգում ենք որ երկիրը ինչ-որ աներեւոյթ ուժից դողդողում է մեր ոտքերի տակ: Սեւանի ջրերն են գահավիժում գետնի խորքը եւ այնտեղ աշխատեցնում ստորերկրեայ հիտրոկայանը:

Չքնաղ է Սեւանը իր նազանքներով, չքնաղ են եւ նրանում խայտացող ձկները: Սեւանի ջուրը սառնորակ է ու քաղցրահամ, ուստի նրա մէջ ապրում են լեռնային վճիտ ջրերին սովոր ձկների ընտիր տեսակներ: Ժողովուրդը հնում շքեղ անուններ է շնորհել Սեւանայ գեղանի ձկներին՝ կարմրախայտ, գեղարքունի, իշխան...

Մերկ են Սեւանի ափերը, եւ այժմ մեր ժողովուրդը ծածկում է այգիներով ու ծառաստաններով: Բայց շատ հազարամեակներ առաջ մերկ չի եղել Սեւանը: Նրան շրջապատող լեռների լանջերը ծածկուած էին հաստաբուն ծառերի անտառներով, որ վխտում էին ամեհի արջերը: Հովտում արածում էին կովկասեան «գիգանտ-եղջերու»-ի եւ ոլորուն եղջիւրներով վայրի ցուլերի նախիրները, իսկ երկնաբերձ կաղամախիների ստուերները խաղում էին Զանգուի ջրերի մէջ:

Բայց ի՞նչպէս պատահեց որ այդ հովիտը թաղուեց ջրի տակ:

Հովիտը շրջապատող հրաբխային սարերից մէկը շատ անհանգիստ էր եւ երբեմն ցնցւում էր, ծուխ ու մոխիր ժայթքում, իսկ մթին գիշերները նրա խառնարանի կրակը ցոլանում էր երկնքում, ու կարծես ամպերը հրդեհւում էին: Լերան կատարին երբեմն ահռելի բոցեր էին երեւում, եւ մի հսկայական քուրայի նման նրա գագաթը մե՛րթ բռնկւոմ էր, մե՛րթ իջնում, հանդարտում:

Կատաղի էր այդ սարը, եւ գազաններն ու այն ժամանակուայ կիսավայրենի մարդիկ ահով էին նայում նրան: Եւ նախամարդն իր թոթով լեզուով «Գիժ սար» կոչեց նրան՝ իր խենթ բնաւորութեան համար:

Մի օր էլ, շատ հազարամեակներ առաջ, «Գիժ սարը» բռնուեց ահաւոր դողով, ցնցուեց, գոռաց խլացուցիչ ձայնով, գոլորշու ամպեր ժայթքեցին դէպի երկինք, եւ նրա ներսում անյիշատակելի ժամանակներից ի վեր եռացող կրակի հեղեղը հոսեց լերան լանջերով, լցուեց հովիտը, կտրեց Զանգուի ճանապարհը, ամբարուեց ու քարացաւ:

Հոսեցին ջրերը Այծեմնասարից ու Գեղամայ լեռներից, լցրին հովիտը, կազմեցին այսօրեայ սքանչելի Սեւանը՝ իր աւանդական մենաւոր կղզիով, իր աննման ձկներով, հազար ու մի տեսակ ջրային թռչունների իր երամներով:

Մեր նախնիները պաշտում էին Սեւանայ Լիճը, որովհետեւ նա գազազում էր, խորտակում իրենց ձկնորսական նաւերը, խեղդում մարդկանց եւ մռայլ գիշերներին մռնչում էր վիրաւոր գազանի պէս:

Ինչե՜ր ասես չկան նրա մռայլ խորքերում...

Մարդիկ նրան պաշտում էին ոչ միայն ահից, այլեւ սիրելուց. գարնան խաղաղ առաւօտներին նա ժպտում էր գիւղին իր պայծառ, ջինջ ու մեղմ կերպարանքով, ու կեանքի աղբիւր էր նա մարդկանց համար իր համեղ ու սննդարար ձկներով:

Վախթանգ Անանեան